Ayşe Naz Hazal Sezen

Mekânsal bir geriye dönüş olmadan, o an’a, oradaki ben’e dönme arzusu. Acı-tatlı bir duygu nostalji; hatırlamanın buruk hazzı. Geçmişe yönelik duygusal özlem duymanın acı tarafından ziyade tatlı yanı.

Nostalji, olumsuz duygularla tetiklemesine karşın mutluluk, memnuniyet ve güven gibi olumlu duyguları çağrıştırma eğilimdedir.

Sosyal aidiyet deneyimlerini hatırlamak köklerin hissedilmesini sağlarken, ortak nostaljik ögeler kişileri birbirine daha yakın, daha güvende ve ait hissettirir.

Bazılarımızın doğduğu evle arasında binlerce kilometre var. İçinde koşturduğumuz ayçiçek tarlalarıyla aramızda ülkeler var. Çocukluk arkadaşımızla aramızda kaybolmuş yıllar; çocukluğumuzla aramızda koca ömür var. Geçmişle şimdi arasında unutulmuş anılar var; bir de nostalji kokan hatıralar.

Nostalji Fransızca sıla hasreti, eskiye duyulan özlem anlamı taşırken; Yunanca eve dönüş anlamına gelen nostos ve acı anlamına gelen algos sözcüklerinin birlikteliğinden doğmuş bir kelime. Bilhassa ayrılıkların ardından zihne doluşan anıların bıraktığı buruk tadın açıklaması gibi kelimenin kendisi; bir nevi geçmişe dönme istediği. Mekânsal bir geriye dönüş olmadan, o an’a, oradaki ben’e dönme arzusu. Acı-tatlı bir duygu nostalji; hatırlamanın buruk hazzı. Geçmişe yönelik duygusal özlem duymanın acı tarafından ziyade tatlı yanı.

Nostaljik hatıralar olumsuzu yatıştırır

Yalnızlık ve kederin ayyuka çıkmasıyla tetiklenen nostalji, içinde bulunulan olumsuz anı daha katlanılabilir kılabilen bir özelliğe sahip. Nostalji, olumsuz duygularla tetiklemesine karşın mutluluk, memnuniyet ve güven gibi olumlu duyguları çağrıştırma eğilimdedir. Olumsuz duyguları geçmişten şimdiye getirme ihtimali olsa da nostaljik hatırlamalarda iyi anılar kötü anılara genellikle baskın gelir. Sıradan bir arkadaş buluşması gibi gelen bir yemek, güven ve huzur duygularıyla hatırlanabilir. Yahut naçar bir tecrübenin can yakan tarafı hatırlanırken dahi yaşananların değişmiş, dönüşmüş olmasının memnuniyeti hatıraların içine süzülebilir.

İnsanın kendini yalnız hissettiği anlarda, duygusal düzenleyici sistemler, geçmişimizde kendimizi bağ kurmuş hissettiğimiz hatıraları uyandırarak ruh halimizi düzenlemeye çalışmaktadır. İçimizde yükselen çaresizlikle; karantina, göç gibi mecburiyetten dolayı yaşanan sosyal geri çekilmelerle; mütenakıs öz yeterlilik duygularıyla tahribata uğradığımızda ruhsal iyileşmemize yardımcı olmak için sosyal bağlarının olduğu ve olumlu benlik saygısı hissettiğimiz anılar canlanıverir. Tarhananın kokusu, köydeki yaz tatillerini; hayranı olunan grubun şarkıları, gençlik yıllarını; bahçeye kaçan top, çocukluk arkadaşlıklarının anılarını doluşturur anlağa.

Ortak nostaljik ögeler yakınlık kuruyor

Sosyal aidiyet deneyimlerini hatırlamak köklerin hissedilmesini sağlarken, ortak nostaljik ögeler kişileri birbirine daha yakın, daha güvende ve ait hissettirir. Bilhassa göç ile yurtlarından ayrılmış göçmenlerin ortak anılar çevresinde yakınlık kurması ve güvende hissetmesi bir yandan nostaljinin sosyal destek duygusunu perçinlemesidir. Yine de yoğun nostalji duygusunda yaşamak, özlemle yansıtmak içinde bulunulan ana devam etmeyi zorlaştırabileceği gibi yeni karşılaşmalara da haksızlık olabilir. Sürekli geçmişten bugüne bakmak yeni olanın bir yanını hep eksik bırakacak, nev olanın yargılanmadan deneyimlenme ihtimalini ortadan kaldıracaktır. Zira nostaljik duygunun içinden şimdiye bakıldığında hiçbir şey eskisi gibi olamayacaktır ve aynı duygu tekrar edilemeyecektir. Eskinin güzelliğinde şimdinin varlığını unutmak zahmetsizdir.

Ancak düşünülmemeli ki nostalji bizi şimdiden uzaklaştırıyor. Geçmişin hatıralarında güvende hissedip, gerçekliğe dönmeyeceğimiz düşüncesinin aksine geçmişe sevgiyle bakabilmek, geleceğe de iyimser bakmak için kapı aralıyor. İçinde bulunulan an güçleştiğinde gelen nostalji teşviki, insanları gelecek hakkında daha iyimser ve kendi haklarında daha olumlu hissetmesini sağlıyor.

Nostaljik nesneler ve geçiş nesneleri

Şu an yaşandığı için sıradan görünen bir an, gelecekte nostalji kaynağına dönüşebilir. Nostalji için sıra dışı bir an, ilginç bir tecrübe, beklemedik bir olay yaşanması gerektiği yanılgısı, içinde bulunulan anı hafife almaktır. İçinde olduğumuz şimdi, zamanla gelecekte kendimizi hatırladığımız, keşfettiğimiz bir kaynağa dönüşebilir. Geçmişe dönerken özlediğimiz zaman ve mekândan öte, oralardaki benliklerimizdir. Nasıl olduğumuzu, nasıl hissettiğimizi hatırlamanın peşindeyizdir. Filmleri, şarkıları, koleksiyonları, günlükleri veya ufak notları çocukluğumuzdaki geçiş nesneleri gibi kullanılırız. Geçiş nesneleri çocuğun bakım vereni ile doğrudan kurduğu temas arayışının kendi kendine düzenlemeyi öğrenmeye geçişinin rahat ve güven içinde geçişinin temsilidir. Nostaljik nesneler de bizi gerçek zamanlı olan duygularımız ve özlem duyduğumuz duygu durumumuzla bağ kurmamızı sağlar. Uslu bir çocuk olursak Şirinler’i görebileceğimizi hatırlamak, Neşeli Günler’deki turşu kavgasına kapılmak, eski bir şarkının melodisinde geçmişte yolculuğa çıkmak, defter arasında kurumuş bir gülün hatıralarına dalmak gibi nostaljik hatırlatıcılar, içinde kaybolmakta olduğumuz huzursuzluk yaratan üzüntü, yalnızlık korku, stres gibi duyguların yatışmasına ve düzenlenmesine yardımcı olabilir.

Nostalji kalpler gibi bedeni de ısıtıyor

Nostalji psikolojik bir kaynak olduğu kadar, fiziksel bir rahatlatıcı görevi de üstlenebilen bir özelliğe sahip. Yalnızlık, üzüntü gibi duygular nostaljinin tetikleyicisi olsa da bazen soğuk -evet, fiziksel soğukluk- da nostaljiyi tetikleyebilir. Soğuk havalarda açılan hatıra kutuları, bakılan eski fotoğraflar, dinlenen müzikler bir yandan da vücut ısısını düzenler; zira nostaljik hatıralar zihne doluştuğunda ortam sıcaklığı daha yüksek algılanıyor. Nostalji zihnin yanı sıra bedeni de ısıtıyor.[1]

Geçmişi anmak, yeniden canlandırmak şimdiyi de anlamaya yardımcı oluyor. Ölümün söz konusu olduğu yerde şimdiyi anlamlandırmanın değeri katlanıyor ve ölümlü olmayı algılamanın neden olduğu varoluşsal kaygının yükseldiği zamanlarda nostalji, yaşamı anlamlandırmak için önemli bir yola dönüşüyor.[2] Nostalji, düştüğümüz zamanlarda nasıl kalktığımızı, kalmaktan öte yaralı tinimizle yola nasıl devam ettiğimizi, nasıl değişip, dönüştüğümüzü görmemizi, üzerine düşünmemizi ve tahavvülde kendi anlamını bulmamızı sağlayan bir aracı. Tanıdık olana yönlenme tuzağına düşmeyip, keşfetmeye ve büyümeye devam ettikçe, nostaljik hatıralar, anlam kaybına karşı psikolojik bir kaynak olarak kullanılabilecek keyifli bir yol olabilir…

[1] Zhou, X., Wildschut, T., Sedikides, C., Chen, X., & Vingerhoets, A. J. (2012). Heartwarming memories: Nostalgia maintains physiological comfort. Emotion (Washington, D.C.), 12(4), 678–684

[2] Routledge, C., Arndt, J., Wildschut, T., Sedikides, C., Hart, C. M., Juhl, J., Vingerhoets, A. J. J. M., & Schlotz, W. (2011). The past makes the present meaningful: Nostalgia as an existential resource. Journal of Personality and Social Psychology, 101(3), 638–652