Korkunç İvan ve Oğlu İvan

Tüm acısı gözlerinden okunabilen ve izleyicide merhamet uyandıran bu zavallı yaşlı adam, İvan Grozny, ya da tarih kitaplarında yer alan adıyla I. Rus Çarı “Korkunç İvan”

Loş bir oda, süslü bir salon demek daha doğru belki; yerler İran -belki de Türk- halılarıyla kaplı, öndeki halının bir kısmı katlanıp kırışmış, üstünde bir itiş kakış yaşanmış gibi; büyücek süslü bir ahşap tabure çarpıyor göze, yere devrilmiş. Salon çepeçevre siyah zemin üstüne sıra sıra dizili koyu kırmızı elmas desenli bir kumaşla kaplanmış, boyanmış belki de, odadaki zayıf ışık kesin bir yargıya varmak için yetersiz. Karşı duvarda alt kısmı görülen bir tablo -ya da ayna- asılı. Sol köşede yukarıdaki küçük pencereden sızan ışık pek az kırabiliyor odanın loşluğunu. Pencerenin alt kısmına yakın uzunca, süslü ve heybetli bir soba görülüyor. Ama asıl çarpıcı olan ortadaki iki insan figürü, odadaki diğer her şeyin tersine, kaynağı belirsiz bir spot ışığı aydınlatıyor ikisini de. Sanki ressam, “Diğer şeyleri boş verin, asıl bakacağınız yer burası!” demek istemiş bu seçimiyle. Bu iki kişiden yaşlı olanı dizleri üstüne çökmüş ve bir eliyle kucağında son nefesini vermekte olan genç adamın belini kavrarken diğeriyle de onun başını dik tutmaya çalışıyor. Genç adam belli ki şakağından bir darbe almış, yaşlı adamın parmakları arasından sızarak yaralının sol yanağından göğsüne doğru akan kan, bu darbenin ölümcüllüğü konusunda kuşkuya pek yer bırakmıyor; gencin göz pınarından süzülen bir damla gözyaşı sahneyi daha da dramatik hale getiriyor. Yerde halının üstünde küçük bir kan gölü, onun yanında da süslemeli, uzun metal bir asa uzanıyor; cinayet silahı bu olmalı diye düşünüyorsunuz doğal olarak. Yaşlı adam siyahlar içinde, bu da onu koyu arka planla özdeşleştiriyor bir ölçüde. Ölmekte olan genç adamsa somon pembesi bir kaftan giymiş, bu ve turkuaz rengi çizmeleri onun kırmızı halılar üstünde daha çarpıcı bir biçimde fark edilmesini sağlıyor. Zaten resimdeki bütün arka plan, ışık, şekiller ve renkler izleyicinin tüm dikkatini bu iki kişiye ve yerdeki asaya yöneltmek için ustaca tasarlanmış. Açıkça belli ki, son derece yetenekli ve usta bir ressam tarafından yapılan bir sanat eserinin karşısındayız; ama resmin asıl çarpıcı yanı, bu iki adamın yüz ifadeleri. Bunların betimlenmesindeki az rastlanan ustalık her türlü övgüyü hak ediyor. Zayıf, yüzünün beti benzi atmış, gözleri çukuruna kaçmış, tepesinde seyrelmiş saçları dağılmış adamın gözlerindeki dehşet, acı, pişmanlık ve çaresizliğin betimlenmesi, resim tarihinin en iyilerinden; sarıldığı, feri sönmekte olan gözleriyle, belki de son nefesini veren masum görünüşlü genç adamın da öyle.

İlk Rus Çarı

Tüm acısı gözlerinden okunabilen ve izleyicide merhamet uyandıran bu zavallı yaşlı adam, İvan Grozny, ya da tarih kitaplarında yer alan adıyla I. Rus Çarı “Korkunç İvan”; sarıldığı cansız bedense veliaht oğlu İvan İvanovich. Oğlunun cansız bedenine sarılan bir baba çok acıklı bir görüntü elbette ama oğlunu öldüren kişi babadan başkası değilse o zaman durum tam bir trajediye dönüşüyor.

[Biliyorsunuz Hristiyan sanatında belki de “çarmıha gerilme” teması kadar sıklıkla betimlenen ve gözü yaşlı Meryem’in İsa’nın cansız bedenini kucaklar biçimde gösterildiği sanat eserlerine pietà⁽¹⁾ denir. Benzer bir kompozisyona sahip bu resim bence çok farklı bir trajedinin pietàsı aslında.]

Büyük Rus ressam İlya Repin’in 1883’te yaptığı, “Korkunç İvan ve Oğlu İvan, 16 Kasım 1581'de” adlı bu tablo, Rus Çarı İvan’ın, tartıştığı oğluna sinirlenerek başına elindeki asayla vurmasının hemen sonrasını resmediyor.

[Korkunç İvan’ın veliaht oğlunun 1581’de öldüğü doğru ancak, kimi kaynaklar bunun Repin’in eserinde anlattığı biçimde yaşandığını öne sürerken kimileri de oğul İvan’ın bir hastalık nedeniyle yaşamını kaybettiğini söylüyor. İlya Repin’in eserine verdiği ada bakarsak onun ilk olasılığa inandığı açık.]

Rus tarihi söz konusu olduğunda akla önce “Çar Deli Petro” ya da “Çariçe Katerina” gelse de, son Moskova knezi⁽²⁾ ve ilk Rus çarı olan Korkunç İvan da en az onlar kadar önemli ve iz bırakmış bir isim. Bir prenslik -diğer bir deyişle beylik- olan Moskova’nın egemenliğini diğer prensliklere güç kullanarak kabul ettiren ve ilk Rus Çarlığı’nı kuran kişi İvan Grozny. Çar tahtına oturmadan önce Boyarları yani yerel soyluları şiddet ve sürgünle dize getirdikten sonra aynı şiddeti iktidar çevresinde de sürdüren ve her yerde ihanet arayan gergin, öfkesi burnunda bir despot Korkunç İvan. Oğlunun yaşamına son veren tartışmayı tetikleyen de anlık bir öfkeye kapılma gibi görünüyor daha çok.

Öfke Nöbeti

Anlatılanlara göre, bir sabah Çar, hamile gelini Yelena'nın odasına habersizce giriverir, onu iç çamaşırlarıyla oturur görünce hiddetlenir ve dövmeye başlar. Karısının çığlıklarını duyan İvan İvanovich telaş içinde gelir ve olayı öğrenince babasına, "İlk karımı nedensiz olarak manastıra gönderdin, ikincisine de aynı şeyi yaptın, şimdi de üçüncüsünü döverek karnında taşıdığı oğlumun ölümüne yol açtın!” diyerek haykırır. Olay yatışmış gibi görünse de Yelena birkaç saat sonra düşük yapar ve bebeğini kaybeder. Bunu öğrenen oğul İvan babasının yanına koşar ve ona bağırmaya başlar. Ani bir öfkeye kapılan baba, asasını tüm gücüyle oğlunun başına doğru savurur. Oğul İvan, şakağından kanlar fışkırarak olduğu yere yığılır. Baba İvan hemen yanına koşar, onun yüzünü öperek "Kahrolayım, oğlumu öldürdüm! oğlumu öldürdüm!" diye haykırmaya başlar. İvan İvanovich bir an için ayılır ve "Sadık bir oğul ve basit bir kul olarak ölüyorum" der babasına. Sonraki birkaç gün boyunca Korkunç İvan bir mucize olması için durmadan dua etse de veliaht çar, üç gün sonra, 19 Kasım 1581'de yaşama veda eder.

*İlya Repin, “Korkunç İvan ve Oğlu İvan, 16 Kasım 1581'de”, c.1883*

[İlya Repin’in kompozisyonunda, yaşadığı dönemde tanık olduğu siyasal şiddetin etkisi büyük olmalı. Kendisi de günlüğünde, 1881’de o zamanki Rus Çarı II. Aleksandr’ın nihilist sol bir örgüt olan Narodnaya Volya tarafından bombalı suikast sonucu öldürülmesi ve sonrasında çok sayıda örgüt üyesinin idam edilmesinin onda bu resmi yapma düşüncesini uyandırdığını yazar.

(Narodnaya Volya, II. Aleksandr suikastının tam 6. yıldönümünde onun yerine geçen oğlu III. Aleksandr’a da bombalı bir suikast düzenlemeye kalkışır. Başarılı olmayan suikast sonrasında tutuklanan üyeler arasında Vladimir İlyiç Lenin’in ağabeyi Aleksandr İlyiç Ulyanov da bulunmaktadır. Çıkarıldığı mahkemede geri adım atmayan ve düşüncelerini ortaya koyan bir savunma yapan Ulyanov suçlu bulunur ve asılarak idam edilir.)

Resim için modellik yapan kişiler Repin’in arkadaşlarıdır. Baba İvan için ressam Grigory Myasoyedov, oğul İvan içinse yazar Vsevolod Garshin poz vermiştir.]

İlk Sansür

Repin’in başyapıtı ilk sergilendiğinde büyük bir gürültü koparır ve Rus İmparatorluğu tarihinde sansürlenen ilk resim olur. Bir çarın çaresizlik içinde betimlenmesinin monarşiye karşı bir saldırı olduğunu öne sürenler arasında Rus Ortodoks Kilisesi başı çeker; pek çok eleştirmen de eseri fazla “kanlı” bulur. Bir sanat koleksiyoncusu tarafından satın alınan eser ancak 1885’te yeniden özgürlüğüne kavuşabilecektir.

Bu haftalık yerimiz bitti; İlya Repin’in, bu çok önemli ressamın diğer eserlerinden de başka bir yazıda söz ederiz umarım.