İrfan Yalın

Bulmaca çözmek, insanın zekâsını geliştiren, kültürünü zenginleştiren, aklını zinde tutan çok faydalı bir uğraş

Bulmaca çözmenin kelime haznesini geliştirdiği gibi, Alzheimer ve Parkinson gibi hastalıklara karşı da koruyucu olduğu bilinmekte! Hatta son yıllarda yapılan araştırmaların sonuçlarına göre, bulmaca çözmek, sağlıklı bir yaşam sürmek için spor yapmak kadar yararlıymış; vücudu stresten uzak tutacak bir zekâ jimnastiği gibiymiş.
İnsanoğlu var olduğundan bu yana, doğa yasalarının sırlarını çözmeye uğraşmış, yaşamını bulmacalarla gizemli hale getirmeye çalışarak ardında bıraktığı izlere belli bir bakış açısı içinden şifreler yüklemiş. Gerek bu tür şifreleri çözebilen zekâlar, gerekse de akıllıca bulmaca tasarlayabilen akıllar her dönemde itibar görmüş, bırakılan ipuçları yüzyıllar sonra bile aranmış, tutkuyla peşlerinden gidilmiş.

Bugün size ardındaki kültür tarihini anlatacağım tasarımın pazar bulmacası, kare ya da çapraz bulmaca gibi farklı isimleri var. Çok kişi için zevkli ve heyecan veren bir uğraş olduğu kadar aynı zamanda son derece etkin bir bilgi yumağı olan bir hafıza karşılaştırması. Akla gelebilecek her alandan seçilmiş soruların yanıtlarının soldan sağa ve yukarıdan aşağıya olarak kare ya da dikdörtgen bir tablodaki boş karelerden her birine bir harf yazılması suretiyle çözüldüğü bu bulmaca türü, onlarca yıldır dünyanın dört bir köşesinde küçüklü büyüklü gazete ve dergilerde yer alıyor.
Dünyanın ilk kare – çapraz bulmaca
örneği İzmir’de
Bu bulmaca türü, böylesine çok kişi tarafından sevilmesine, böylesine popüler olmasına karşın yaygın olarak benimsenmesinin geçmişi çok da eski değilmiş. Araştırınca gördüm ki, bu tip bulmacaların gazete sayfalarında ortaya çıkmasının tarihi topu topu yüz yıllık bir geçmişe dayanıyormuş.
Hoş yeni çıkan arkeolojik bir bulgu sonucunda, bildiğimiz anlamda kare / çapraz bulmacanın ilk örneği olabilecek bir örnek kısa bir süre önce İzmir’de bulunmuş. Geçmişi 2500 - 2000 yıl öncesine dayanan, duvar yazılarıyla çok zengin içerikli İkiçeşmelik’teki Smyrna Agora kazısında, Bazilika bölümündeki duvarlarda “yukarıdan aşağı” ve “soldan sağa” Yunanca kelimelerin sorulduğu bir bulmaca tespit edilmiş; kare bulmacanın kültür tarihinin tekrar yazılmasını sağlayacak bu keşifle tüm bilinenler değişmiş.

Arthur Wynne, kare bulmacanın fikir babası
19 Yaşında Amerika’ya göçmen olarak giden Arthur, bu yeni kıtada hayata tutunmak, kendine yeni bir yaşam sağlamak umuduyla, Pennsylvania eyaletindeki Pittsburgh şehrine yerleşmiş ve yerel bir gazetede çalışmaya başlamış. Sosyalleşme adına keman dersleri almış, Pittsburgh senfoni orkestrasına bir süre amatörce devam etmiş. Sonraki yıllarda New Jersey eyaletine taşınan Wynne, New York World gazetesinde çalışmaya başlamış. Editörü tarafından gazetenin eğlence sayfalarında okuyucuların da katılımını sağlayacak yeni bir oyun ya da bir bulmaca tarzı bulmakla görevlendirildiğinde 42 yaşında olan Arthur’un ilk bulmacası bir pazar günü, 21 Aralık 1913 tarihinde basılmış.
Bu ilk bulmacada aralara serpiştirilen siyah parçalı bölümlerinin ayırdığı kutucuklara, okuyucuların verdiği ilk ad “kelime çaprazı” (word- cross) olmuş. Sonraki baskıda, tümüyle bir hata sonucu iki kelime arasındaki kesme işaretinin (-) unutulması sonrasında birlikte yazılan “crossword” kelimesi bu bulmacanın adı olmuş ve neredeyse tüm dillere “çapraz bulmaca” olarak geçmiş.

Tristan Bernard, bulmaca akademisinin
ilk başkanı
Bulmaca Amerika dışında hemen rağbet görmemiş ama 1925 yılında bulmaca basılı ilk Fransız gazetesi öyle bir tutmuş ki, (günümüze kadar da gelen) bir bulmaca dergisi bile çıkmaya başlamış. Bunu sonraki yıllarda bulmaca akademisinin kurulması izlemiş ve eserleri dilimize de çevrilen ünlü roman-tiyatro yazarı Tristan Bernard, bu akademinin ilk başkanı olmuş.
İkinci dünya savaşı sırasında düşman cephesinde bulunan kuvvetler için bazı şifreler gazetelerdeki çapraz bulmaca yoluyla verilmiş. Bulmaca çözmek bakanların, başbakanların, soyluların, zenginlerin ve yoksulların ortak tutkusu olmuş. Kimi bulmaca çözme sevdalıları başkaları için çapraz bulmaca tasarlama işine soyunmuş, kimileri de en ufak bir yanlışlığı, bir harf ya da yazım hatasını düzeltmek için mektuplar yazmış, önerilerde bulunmuş.
Bulmaca çözme sevdası yüzünden eşlerin birbirlerini ihmal etmeleri boşanma davalarının mahkeme kayıtlarında yer almış. Dünyanın dört bir yanında bulmaca çözme kulüpleri kurulmuş, en kısa sürede boşlukları tamamlamaya çalışanların heyecanları yarışmış. İngiltere kraliçesi Elizabeth’in bohem yaşamıyla tanınan kız kardeşi Prenses Margaret o kadar ciddi bir bulmaca meraklısıymış ki, defalarca katıldığı yarışmalardan birinde kitap ve para ödülü bile kazanmış. Bilgisayar teknolojisinin gelişmesiyle akıllı yazılımlar insan aklıyla yarışır hale gelmiş.

300 metre uzunluğunda, 1000 sayfalık bulmaca
Dünyanın en büyük bulmacası olarak Guinness Rekorlar kitabına adını yazdıran kişi Hristo A. Yonitsov adındaki bir Bulgar olmuş. Hristo’nun 14 yılını verdiği 93.769 soruluk bu çalışmada yaşamının bir bölümünü kütüphanelerde geçirmek zorunda kalmış ama en sonunda 3 Haziran 2014 tarihinde bulmacasını bitirebilmiş. Şu ana dek bastıramamış olsa da, 14 yıl boyunca, on binlerce kelimenin izinin sürülmesi sonrasında ortaya 300 metre uzunluğunda ve 1000 sayfalık tek parça bir bulmaca çıkmış. Tamamı kaç yılda çözülür ya da çözen var mıdır bilmiyorum ama daha büyüğü yapılana kadar Guinness rekorlar tahtı şu an için Hristo A. Yonitsov’a ayırılmış.

Bulmacalar Coronavirus’e karşı
Coronavirus geçiren hastalarda uzamış korona sendromları diye bir hastalık tablosu olduğu ve bunların zaman zaman 6 ay 1 yıla kadar uzayabileceği belirtilerek bu hastalara tedavi ve gözetim süreleri içinde bulmaca çözmeleri öneriliyormuş.
Pandemi sırasında, Bursa’da yaşayan ve devletin kendilerine tanıdığı sokağa çıkma iznini parklarda geçiren 65 yaş üstü vatandaşlar, Büyükşehir Belediyesi’nin bulmaca sürpriziyle karşılaşmış. Bursa Büyükşehir Belediyesi’nin yaşlılar için özel bastırdığı, Bursa’nın tarihi ve kültürel miras eserlerini içeren, 65 yaş üstü vatandaşların torunlarına yönelik içeriklerin de yer aldığı bulmaca gazeteleri, beraberinde tükenmez kalemle birlikte parkta bulunanlara dağıtılarak hoş bir tebessümle keyifli saatler yaşamaları sağlanmış.
Bulmaca çözmek çok kişinin tutkusu! Çoğumuz çözmekten hoşlansa da bazı kişiler için bulmaca kurgusu hazırlamak çok daha eğlenceli olabiliyor. Koleksiyonerler için de tematik bir uğraş alanı bulmacalar, temalı pullarda, dergi içlerinde, gazete eklerinde, oyuncaklarda ve akla gelebilecek her şeyin içinde, çözüm bekleyen günlük yaşam işlevlerinde.
Güzellikleri biriktirmenizi dilerim!