Fatma Acar Ünlü

1996 yılında Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından kurulan Şanghay Paktı (Şanghay Beşlisi de deniyordu), Özbekistan’ın da katılımıyla genişleyerek 2001 yılında Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) adını aldı.

2017'de Nur-Sultan'da gerçekleştiren zirvede Hindistan ve Pakistan'ın örgüte katılması ile üye sayısı sekize çıktı. Gözlemci statüsünde olan İran'ın Eylül 2021'de Şanghay İşbirliği Örgütüne tam üye olarak kabul edilmesi ile üye sayısı dokuza çıktı. 

Örgütün üç gözlemci üyesi ise Afganistan, Moğolistan ve Belarus’tur. Rusya’nın özellikle Belarus’u tam üye yapmak için son zirveden karar çıkarttırmak istediği basına yansıyan haberler arasındadır.

Türkiye, Azerbaycan, Sri Lanka, Ermenistan, Kamboçya ve Nepal örgütün diyalog ortağı ülkeler. Suudi Arabistan, Mısır ve Katar’a diyalog ortağı statüsü verilmesi de 2021’de kararlaştırılmıştır.

Şanghay İşbirliği Örgütü, bugün dünya nüfusunun, ekonomisinin ve büyüme potansiyelinin en yüksek olduğu coğrafyada dev bir şemsiye örgüt olarak karşımızda çıkmaktadır.

ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜNÜN AMACI

İlk aşamada güvenlik amaçlı ve üye ülkelerin teröre karşı birlikte hareket etmelerini amaçlayan bir çerçeveyle kuruldu. O dönem yapılan değerlendirmelerde bu girişimin Rusya ve Çin tarafından NATO’ya rakip bir güvenlik örgütü olduğu ifade edilmiştir.

Dünya petrol üretim ve kullanım pazarının yarısından fazlasını elinde bulunduran ve Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan'ın gözlemci olarak bulunduğu örgüt, ABD'ye karşı etkili bir kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbirliği Örgütü'nün Ağustos 2007 Bişkek Zirvesi’nde “Tek kutuplu dünya kabul edilemez.” diyerek bir anlamda birliğin misyonunu da belirtmiştir.

ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI

SSCB’nin dağılmasıyla 90’lı yıllarda Orta Asya coğrafyasında ortaya çıkan yeni bağımsız devletler ve bölgeye çıkarları doğrultusunda yeniden şekil vermeye çalışan uluslararası aktörler arasındaki ilişkiler ile bölgenin halen en güçlü örgütü konumundaki Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kuruluşundan günümüze kadar olan süreci doğru okumak ve değerlendirmek gerekir.

Bağımsızlıklarının ardından varlıklarını korumak ve uluslararası sisteme entegre olma çabası içerisindeki Orta Asya Cumhuriyetleri, kendilerini arka bahçesi olarak gören Rusya’ya karşı Batılı ülkelerden umdukları desteği bulamamışlar ve bölgede yükselen güç olan Çin ile ilişkileri geliştirme yoluna gitmişlerdir.

Rusya ve Çin ise çeşitli nedenlerle bölgede oluşumuna önderlik ettikleri Şanghay İşbirliği Örgütü ile bölge dışı güçlerin Orta Asya’da etkin olmalarının önüne geçmeyi hedeflemişlerdir. Böyle bir konjonktür içerisinde, hem Rusya ve Çin gibi iki büyük devlet için, hem de Orta Asya’nın yeni cumhuriyetleri için hedeflerine ulaşmanın ve çıkarlarını korumanın en rasyonel adresi Şanghay İşbirliği Örgütü olmuştur.

Orta Asya Cumhuriyetleri için öncelikli meseleler; kazandıkları bağımsızlık ve güvenliklerini korumak, ekonomik reformlar gerçekleştirmek ve kalkınma için uygun bölgesel çevre koşullarının oluşturulmasını sağlamak olarak belirmiştir.

Bölgenin dünya toplam petrol ve doğalgaz rezervlerindeki önemli konumu, pek çok önemli yeraltı zenginlik kaynağının bu coğrafyada bulunuyor olması, Rusya’nın bölgede SSCB’den miras kalan rolünü ve arka bahçe söylemlerini devam ettirmekteki kararlılığı; ABD, Avrupa Birliği (AB) ve yakın dönemde de Çin’in bölgedeki petrol başta olmak üzere enerji kaynaklarına olan ihtiyacı dikkate alındığında Orta Asya’nın önümüzdeki yıllarda da önemini kaybetmeyecek bir rekabet alanı olacağını söylemek mümkündür.

Yakın çevre olarak bahsedilen coğrafya Karadeniz, Kafkasya ve Orta Asya olup Rusya öncelikle bu bölgelerde hâkim güç olma amacı gütmüştür. Bu amaçla Rusya, bölge ülkeleri ve bu bölgelere yakın ülkelerle (Çin, Türkiye, İran, Hindistan) yakın ilişkiler kurmaya yönelmiştir.

SEMERKANT ZİRVESİ

15-16 Eylül günlerinde Özbekistan’ın Semerkant kentinde gerçekleşen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ortakları Batı yaptırımları karşısında kendi aralarındaki ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirmek ve ABD Doları baskısına karşı ulusal para birimleriyle ticareti artırmak amacı ile toplanmaktadırlar.

Zirveye Çin Devlet Başkanı Şi Jinping ve Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in de katılıyor olması ve bu iki liderin Ukrayna’yı işgal girişiminin başlamasının ardından ilk kez yüz yüze görüşecek olmaları, uluslararası toplumun dikkatini çeken en önemli başlıklar arasında yer almaktadır.

Kremlin’den zirveye yönelik yapılan açıklamada, ŞİÖ liderlerinin ortak sınırlar ve yeni jeopolitik gerçeklikleri ele almak ve işbirliğini daha da etkin hale getirmeyi ele almak için buluşacakları ve ŞİÖ ticarette Amerikan Doları’nın ağırlığını azaltmak için ulusal para birimlerini kullanmayı artırmayı hedefleyen bir yol haritasını da kabul etmeyi planladıkları kaydedilmektedir.

TÜRKİYE’NİN MACERASI

Türkiye, Nisan 2013’te Şanghay İşbirliği Örgütü ile diyalog ortaklığı anlaşmasını imzaladı ve örgütle hukuki ilişkisinin temellerini attı. Dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu tarafından imzalanan bu anlaşma, 2017’de TBMM’de onaylandı ve yürürlüğe girdi.

Dışişleri Bakanlığı’nın web sitesinde bu anlaşmayla ilgili olarak verilen bilgide, “Diyalog Ortağı Türkiye ile ŞİÖ arasında, başta bölgesel güvenlik, terörle mücadele, uyuşturucu kaçakçılığı ve organize suçların önlenmesi ile ekonomik ve kültürel alanlar olmak üzere çeşitli konularda işbirliğinin geliştirmesi öngörülmektedir” ifadeleri yer almıştır.

Aynı bilgilendirmede ŞİÖ’nin amaçları “Üye ülkeler arasında karşılıklı güven, iyi komşuluk ve dostluk ilişkilerinin güçlendirilmesi, bölgesel barış, güvenlik ve istikrarın korunması için ortak çaba sarf edilmesi, terörizm, köktencilik, ayrılıkçılık, örgütlü suçlar ve yasadışı göçle ortak mücadele edilmesi, ayrıca siyaset, ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür ve eğitim, enerji, çevre konularında işbirliğinin geliştirilmesidir” diye sıralanmıştır.

Semerkant’ta ilk kez tam üye, gözlemci üye ve diyalog ortakları ve diğer davet edilen ülke liderleriyle birlikte zirveye katılan Cumhurbaşkanı Erdoğan, aile fotoğrafında da yer aldı.

ZİRVEDEN NELER ÇIKTI?

Zirvede İran’ın üyelik belgesi imzalandı. Dönem başkanlığı Hindistan’a geçti.

Liderler, ekonomik gerçekler dikkate alınarak Dünya Ticaret Örgütü’nün etkinliğinin artırılması ve organizasyonda reform yapılması çağrısında bulundu.

Zirve sonuçlarına ilişkin Semerkant Deklarasyonu'nu imzaladı. Deklarasyonda liderler, ŞİÖ'nün diğer devletlere ve uluslararası kuruluşlara yönelik olmadığını teyit etti ve karşılıklı çıkarları dikkate alarak işbirliğine açık olduklarını kaydetti, ‘Savunma ve güvenlikte işbirliği' mesajı verildi. Rusya lideri Putin, 'Dünyada büyük değişimler yaşanıyor' derken İran Cumhurbaşkanı Reisi yeni bir ‘güvenlik modeli’nden bahsetti, “ŞİÖ'nün ABD'nin tek taraflı politikaları ve yaptırımlarıyla mücadele için yeni çözümler ve özel tedbirler geliştirmesi gerekiyor” dedi.

---------------------------------

Kaynaklar: