Fatma Acar Ünlü

Bir haberde, “1998 Eylül ayından bu yana net hata noksanda en yüksek giriş kaydedilmiştir’’ cümlesini okuyunca, olayı bir parça anlatmak ihtiyacı hissettim. Bazen konuyu açıklamaya çalışırken ortamı makro iktisat dersine çeviriyoruz ama yine de baştan toparlayarak kısaca yazmakta fayda görüyorum… Merak edenlere gelsin… İyi okumalar.

Ödemeler dengesi nedir?
Ödemeler dengesi, en geniş anlamıyla, bir ekonomide, merkezi hükûmet, bankalar, gerçek kişiler, tüzel kişi ve kuruluşlar gibi yerleşik kişilerin diğer ekonomilerde yerleşik kişiler ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları tüm mal ve hizmet ticareti sonucu oluşan alacak ve yükümlülüklerinin, mülkiyet değişimi anında, çift kayıt prensibi esasına dayalı olarak kaydedildiği istatistiki bir tablodur.
Ödemeler bilançosunun temel kalemleri nelerdir?
Cari işlemler hesabı, sermaye ve finans hesabı, resmi rezervler hesabı ve net hata noksan hesabıdır.
Cari işlemler hesabında, bir dönemdeki, yurtdışı ile olan mal ve hizmet hareketleri, mal ve hizmet alımı, satımı ve hibe, yardım, işçi havaleleri gibi tek taraflı transferler yer almaktadır.
Sermaye hareketleri ya da sermaye finans hesabında da yurt içine, yurt dışına doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, borç alma ve borç ana para ödeme gibi kalemler bulunmaktadır.
Tüm bu işlemlerin dengeli olması ancak rastlantısal bir şekilde gerçekleşebilir. Giriş ve çıkışlarda eşitlik bulunmadığında fazla ya da açık verilmektedir.
Ödemeler bilançosundaki denge ise uluslararası rezerv varlıkların artışı veya azalışı ile sağlanmaktadır. Rezerv varlıklar, TCMB’deki resmi rezervleri (altın-döviz) ve IMF’deki kullanılabilir imkanları (SDR) içermektedir. Mevcut hesap döneminde yabancı ülkelerden kaynak girişi daha fazla ise rezerv varlıklar artmaktadır.
Hemen hemen her zaman cari işlemler, sermaye hareketleri, rezerv varlık değişimi toplamı dengelenememektedir.
Dış ticaret dengesi + cari işlemler dengesi + sermaye ve finans hesapları = Net likidite dengesini oluşturur.
Net likidite dengesinin pozitif çıkması Merkez Bankası’nda bu tutar kadar yabancı para rezervlerinde bir artış olması anlamına gelir. Net likidite dengesi negatif ise ülke vatandaşları ülkeye giren döviz tutarından daha fazla dövizi dış dünyaya ödemiştir.
Net hata noksan ne demektir?
Dengenin sağlanması için istatistiki hata olarak “net hata ve noksan” kalemi de tabloya eklenmektedir. İstatistiki hata kaçınılmaz bir durum olmakla birlikte bunun tutarının düşük olması tercih edilmektedir.
Net hata ve noksan (NHN), ölçüm hataları ve tablodaki verilerin eksik veya fazla derlenmesinden kaynaklanmaktadır. Kaynağı belirsiz para olarak da adlandırılan net hata noksan, ödemeler dengesi tablosunu dengelemektedir.

Net hata noksan neden ortaya çıkar?
İthalat veya ihracat için
malın hareketi ile ödemenin farklı bilanço dönemlerine yansıması durumundaki zaman uyumsuzluğu,
Güm-rük işlemlerine ilişkin beyanat hataları,
Ödemeler dengesindeki çeşitli kalemlerden elde edilen gelirlerin sistem dışına (yastık altına – kasalara) çıkarılması veya finansman esnasında sistem dışından kaynak kullanılması şeklindeki kayıt dışı işlemler,
Bazı verilerin (turizm ve bavul ticareti) anketler yoluyla elde edilmesindeki hatalar.
Ödemeler dengesinin temel kaynaklarını, bankalar ve Merkez Bankası veri tabanları oluşturmaktadır. Ödemeler dengesinde yer alan, Merkez Bankası dahil kamu sektörüne ilişkin kalemlerde genel olarak hata beklenmemek ile birlikte, bankacılık sektörüne ilişkin verilerin de toplama yöntemindeki iyileşmeler nedeniyle, büyük ölçüde doğru olduğu varsayılmaktadır. Bu durumda, NHN’nin oluşma sebeplerinin özel sektöre ilişkin olması beklenir.
Merkez Bankası, döviz hareketleri yoluyla resmi rezervlerdeki değişimi ödemeler dengesi istatistiklerinde izlenebiliyorken, bankacılık dışı özel sektörün döviz varlıklarındaki değişim tam olarak izlenememektedir.
NHN’ye
13,5 milyar dolar nereden geldi?
AKP’nin iktidara geldiği 2002 yılında “net hata ve noksan” 149 milyon dolar gibi, istatistiki hata olarak kabul edilebilecek bir boyutta iken, sadece 2021 yılının ilk 9 ayında NHN: +13,5 milyar dolar gibi niteliği açıklanamayan bir rakam olarak, istatistiki bir hata olma boyutunu aşmış bulunmaktadır. Bir anlamda maliyeti meçhul kaynak girişi olmuştur.
İlk 9 ayda gelen miktar, yıl sonuna kadar bu rakamın muhtemelen daha ciddi oranda artacağına işaret etmektedir. Son 10 yılda, kaynağı belirlenemeyen yüksek döviz girişleri, özellikle seçimlerin olduğu yıllarda yaşanmıştır.
Cari işlemler dengesi 2 aydır fazla veriyor
Ağustos 0,8 milyar dolar, Eylül 1,7 milyar dolar
9 aylık cari işlemler açığı 11,7 milyar dolar,
31 milyar dolarlık finans hesabı kaynaklı sermaye girişi ve
Net hata ve noksan hesabından gelen 13,5 milyar dolar nedeniyle
TCMB rezervleri 9 ayda 32,8 milyar dolar artmış görünmektedir.
Konu ile ilgili, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Başkanı Şahap Kavcıoğlu’nun dikkat çektiği nokta efektif girişlerinin de etkili olabileceği şeklindedir. Efektif, (bankacılıkta) elde bulunan, hemen kullanılabilecek durumda olan para, nakit ve aynı zamanda Merkez Bankası tarafından alım satımı yapılan veya Türk Lirası olarak kurları belirlenen ülke parası demektir.
Ayrıca, bu dönem yani son iki ay cari fazla vermiş olunsa dahi yaşanan, döviz kurundaki artış nedeniyle ihracatın artmasından kaynaklı ve geçici olarak ortaya çıkmış bir durumdur.
Net hata noksandaki artışta varlık barışının etkisinin de olabileceğine dikkat çekilmekle birlikte, varlık barışı başvurularında son tarihin, haziran ayında gelen düzenlemeyle 2021 sonuna kadar uzatılmış olduğunu da hatırlatalım.

2008’den beri uygulanan varlık barışı nedir?

Türkiye’de ilki 2008’de uygulamaya konulan varlık barışı; yurt dışında bulunan para, altın, döviz, menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçlarının Türkiye’deki banka veya aracı kuruma bildirilmesi halinde, söz konusu varlıkların serbestçe tasarruf edilebilecek olmasıdır.
Yurt içinde bulunan ancak kanuni defter kayıtlarında yer almayan para, altın, döviz, menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçları ile taşınmazları vergi dairelerine bildiren mükellefler de uygulamadan yararlanabileceklerdir.
Sonuç olarak, net hata ve noksan hem cari işlemlerden hem de sermaye hareketlerinden kaynaklanmaktadır. Burada önemli olan bunun ne kadarının cari işlemlerden ne kadarının sermaye hareketlerinden oluştuğunu tahminleyebilmektir. Net hata noksan kalemini artıran sebeplerin neler olduğunu bilmek tam olarak mümkün değildir.
Ülke ekonomisi ve ülkenin genel durumu yabancılara güvence verecek şekilde olmadığı gibi dışarıdan gelecek paraya da ihtiyaç duymaktayız yani hal ve gidiş çok da parlak değil. Yabancı sermayeyi çekmek için artırmak zorunda kalacağımız faizler dahi ülkenin içinde bulunduğu durumu kurtarmayabilir çünkü kısa ya da uzun vadeli olsun dış kaynaklı sermaye, kredibilitesi yüksek bir ülke ekonomisi, adil bir hukuk sistemi, güvenilirlik ve şeffaflık gibi teminatlar ister.