Oya Özarslan

Kazakistan petrol, gaz, uranyum gibi doğal kaynaklar açısından dünyanın en zengin ülkelerinden biri. Birçok Avrupa ülkesinin toplamından daha büyük bir coğrafyaya sahip olan Kazakistan’ın sadece 18,9 milyon nüfusu bulunuyor. Kişi başı düşen gayri safi milli hasılası 22 bin dolar civarında olan ülke, bu zengin kaynakların halk kitleleri arasında adil bir şekilde paylaşılmasında ise çok gerilerde. Bir araştırmaya göre1 ülke zenginliğinin %50’si sadece 169 kişiye ait iken Covid-19 pandemisi sırasında bile dünyanın en zenginleri listesine Kazakistan’dan katılan milyarder sayısı dörtten yediye yükselmiş. Zengin doğal kaynakları çıkaran işçiler ise modern kölelik seviyesine yakın yaşıyor.

Bu derin gelir eşitsizliğinin önemli nedenlerinden biri olan yolsuzluk, Kazakistan’da derin, yaygın ve sistematik bir olgu. Uluslararası Şeffaflık Örgütü tarafından yayınlanan Yolsuzluk Algı Endeksinde2 halen 100 üzerinden 38 puanı bulunan ülke, 2006 yılından beri endeksin en diplerine doğru yer alıyor. Diğer “post Sovyet” ülkelerinin çoğunda olduğu gibi, liberal ekonomik sisteme geçtikten sonra hızla ortaya çıkan oligarklar, bürokratik ve politik elitler tüm sisteme hâkim ve ülke zenginliğini aralarında paylaşıyorlar.

Gözde vergi cennetlerindeki offshore şirketleri ve gizli ortaklıklar aracılığıyla bu ülkelerden çıkarılan servetler, yine dünyanın zengin ülkelerinde gayrimenkuller, malikâneler, yatlar ve özel jetler haline dönüşüyor. Chatham House Örgütü’nün yeni raporuna göre3 Kazakistan yönetici sınıfının İngiltere gayrimenkul piyasasındaki malvarlığı 530,4 milyon pound değerinde. Yine aynı rapora göre bu gayrimenkul toplamının 330 milyon poundu Nazarbayev Ailesi’ne ait. Üstelik bu sadece buzdağının görünen kısmı olabilir, çünkü vergi cennetlerindeki offshore şirket hissedarlığının gizli kalması kuralı dolayısıyla, bu şirketlere ait birçok gayrimenkulün mülkiyetinin aslında kime ait olduğu saptanamıyor.
Kazakistan, Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu’nun (ICIJ) açıkladığı finansal sızıntılarda da sürekli yer alan bir ülke.

2016 yılında açıklanan Panama Belgelerinde Nursultan Nazarbayev’in torunu Nurali Aliyev, yer almıştı4. Belgelere göre Nurali Aliyev, British Virgin Islands ve İsviçre menşeli bazı offshore şirketlerinin sahibi. Bu şirketler de Londra’daki gayrimenkuller ve diğer varlıklar yanında Nomad isimli bir yatın da mülkiyetine sahip. Çıkan haberler üzerine, İngiltere’deki çeşitli kuruluşlar tarafından bu varlıkların kaynağının şüpheli olduğu ve soruşturulması gerektiğine ilişkin başvurular yapıldı.

Paradise Belgelerinde de yine Kazak elitlerinin yer aldığı bir seri şirketler ve iç içe geçmiş hissedarlık ilişkileri söz konusu. Belgelere göre5 bazı Kazak devlet petrol şirketi üst düzey yöneticileri, Bermuda’da kurulan milyar dolarlık bir şirketin sahibiyken bu bilgi hiçbir şekilde resmi belgelerde ve vergi bildirimlerinde yer almadı. Söz konusu şirket birçok projesi için krediler alırken, içi boşaltıldıktan sonra devlet tarafından 8,9 milyar dolar ile kurtarılmak zorunda kalınan ülkenin en büyük özel bankasının da dahil olduğu bir dizi işlem ortaya çıktı. Bankanın dolaylı ortakları arasında Nazarbayev Ailesi’nin de yer aldığı belirtiliyor.

600’den fazla gazetecinin 12 milyon dosyayı incelediği Pandora Belgelerinde ise Kazakistan bir başka skandalla yer aldı. Bu sefer 81 yaşındaki Nazarbayev’in gayriresmi eşi olduğu söylenen genç bir kadının adı belgelere karıştı. Belgelere göre6 bu eski güzellik kraliçesine British Virgin Islands şirketindeki hisseleri için 30 milyon dolarlık ödeme yapıldı. Söz konusu şirketin atıl durumda olduğu ve hiçbir iş yapmadığı ifade ediliyor.

Sızıntılar dünyanın en zenginlerinden olan Kazakistan yönetici elitlerinin ülkenin kaynaklarını yurtdışına çıkararak vergi cennetleri ve offshore şirketlerini nasıl kullandığını ortaya koyuyor. Kazakistan bir aile şirketi gibi çalışan ülkenin nasıl içten içe çürüdüğünün ve bunun her türlü kaos ve kargaşaya nasıl kolay zemin hazırladığının tipik bir örneği.
Benzer durumdaki ülkelere ders olur diyelim…

1 - https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/kz/pdf/2019/09/KPMG-Private-Equity-Market-in-Kazakhstan-ENG-2019.pdf
2- https://www.transparency.org/en/cpi/2020
3- https://www.chathamhouse.org/2021/12/uks-kleptocracy-problem/annex
4- https://offshoreleaks.icij.org/stories/nurali-aliyev
5- https://www.occrp.org/en/paradisepapers/kazakhstans-secret-billionaires