Burak Darıcılı

“İstihbarat örgütleri, hesap vermez!” şeklindeki bakış açısı, Soğuk Savaş döneminden kalma bir görüştür. İstihbari faaliyetler elbette ki mahiyeti gereği gizlidir; içeriği ve uygulanma şekli deşifre olmamak zorundadır. Ancak bir ülkede demokratik bir sistemin varlığından söz ediliyorsa, her kamu kurumu gibi, istihbarat servisleri de demokratik bir hesap verme ve denetim mekanizmasına, belli kurallar ve prensipler dâhilinde tabi olmak zorundadır.

Bir demokratik sistemde, istihbarat faaliyetleri demokratik bir meşruiyete dayanmalıdır. Bu kapsamda bir ülkedeki istihbarat servisleri meşru siyasi otoritenin denetim ve gözetiminde faaliyet göstermeli, aynı zamanda da kamu diplomasisini işletmek suretiyle kamuoyunu bilgilendirmeli, gerek duyulması halinde siyasi otoritenin de talimatıyla hassas ve önemli olaylar karşısında parlamentoda temsil edilen siyasi partileri bilgilendirmelidir. Bunların yanı sıra bir istihbarat servisinin parlamentoda belirli periyotlar ile bilgilendirmede bulunması, faaliyetleri ile ilgili muhalefet veya iktidar tarafından gelen soruları cevaplaması yani hesap vermesi de demokratik bir işleyişin tesis edilmesi bakımından büyük önem arz etmektedir.

İstihbarat servislerinin, demokratik rejimlerde evrensel demokratik standartlara uygun olarak faaliyet yürütmeleri gerektiği olgusu güvenlik ve istihbarat çalışmaları açısından tartışmalı bir alandır. Bu tartışma ile ilgili olarak demokratik bir sistemde bir istihbarat servisinin belirli kurallar ve prensipler dâhilinde etkili bir denetim ve gözetim mekanizmasına tabi olması noktasında hem fikir sahibi olunmakla birlikte, tartışmanın özü bu denetim ve gözetim mekanizmasının sınırlarının ne olacağı ve nasıl işletileceği ile ilgilidir. Örneğin dünyanın en etkili ve büyük istihbarat yapılanmasına sahip olan İngiltere ve Amerika Birleşik Devleri (ABD) sisteminde istihbarat servisleri sıkı ve tavizsiz bir denetim ve gözetim mekanizmasına tabidir. Bu kapsamda ilgili ülkelerin istihbarat servisi direktörleri belirli periyotlarla veya önemli olaylar ve skandallar akabinde, parlamentoya gelerek saatlerce kendilerine sorulan soruları cevaplamakta ve bu soru-cevap süreci medyada bile canlı olarak yayınlanmaktadır.

İstihbaratın denetlenemeyeceğini veya sınırlı düzeyde denetlenmesi gerektiğini düşünen çevrelerin, İngiltere ve ABD gibi küresel düzeyde örtülü faaliyetler gerçekleştiren iki ülkenin istihbarat servislerinin ne kadar sıkı bir denetime tabi olduğunu akılda tutmaları gerekmektedir. Bu noktada örnek olması bakımından, 6 Ocak Kongre Baskını sonrasında, ABD iç istihbarat servisi FBI direktörünün canlı yayında saatlerce konu kapsamında parlamento çatısı altında kendisine sunulan sorulara cevap vermesi hatırlanmalıdır.

İstihbaratın demokratik ve siyasi bir denetim mekanizmasına tabi olması ve demokratik bir ülkede olması gerektiği gibi hukuki bir mevzuatın sınırları dâhilinde sadece meşru siyasi iktidarın emrinde olması istihbaratın pozitif yönde siyasallaşması kavramı kapsamında literatürde ele alınmaktadır. İstihbaratın politize olması, sadece belirli bir ideolojik görüşe tabi personel tarafından yönetilmesi ve siyasi iktidarların geleceğini temin amacına odaklanması ise istihbaratın negatif yönden siyasallaşması kavramı dâhilinde analiz edilmektedir. Bu itibarla istihbaratın belirli prensipler ve kurallar dâhilinde denetim mekanizmasına tabi olması yani pozitif yönden siyasallaşması bir ülkenin demokratik gelişimi için büyük önem arz etmektedir. Bu prensipler ve kurallar ise şu şekilde sıralanabilir;

-Resmi sır/devlet sırlarının korunması: İstihbarat yapısının denetlenmesine yönelik en önemli itiraz nedeninin, resmi /devlet sırrı kavramları kapsamında olacağı açıktır. İstihbarat servislerinin örtülü faaliyetlerinin önemli bir kısmının devlet sırrı kapsamına girdiği tartışmasız bir durumdur. Ancak bu tür sırlar, kanunda ve mevzuatta açıkça tanımlanmalı ve hiç kimse bu sırların arkasına saklanarak, yaptığı illegal veya menfaat temin edici işleri perdeleyememelidir.

-Diğer istihbarat servisleri ile işbirliklerinin gizlenmesi: Her ülke için istihbaratın tümü milli kaynaklara dayanamamaktadır: İstihbarat servisleri, diğer istihbarat servisleri ile zaman zaman işbirliği ve ortak faaliyetler gerçekleştirebilirler. Böyle durumların gizli kalması, dış politika açısından da önemlidir. Bu tür durumlara dair işbirliklerinin deşifre olmaması, ulusal menfaatlerin bir gereğidir. Bu hususa, denetim ve hesap verme mekanizmasında dikkat edilmelidir.

-Operasyonel risklere neden olunmaması: İstihbarat servislerinin operasyonlarında kullanılan tekniklerin ve operasyonları gerçekleştiren kamu görevlilerinin kimliklerinin gizli kalması, güvenliklerinin temini noktasında büyük önem arz etmektedir. Bu hususa, denetim ve hesap verme mekanizmasında dikkat edilmelidir.

-İstihbaratın negatif yönde siyasallaşmasına izin verilmemesi: Belirtildiği üzere. istihbaratın negatif yönde siyasallaşması ise bir istihbarat servisinin devletin ulusal çıkarlarından ziyade, siyasi iktidarın siyasi çıkarlarına hizmet eder hale gelmesi anlamına gelmektedir. Bu durum, bir ülkenin demokrasisi açısından büyük bir risktir. Bu nedenle de denetim mekanizmasının istihbaratın negatif yönde siyasallaşmasına izin vermeyecek şekilde tesis edilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak, istihbarat servisi yönetiminin siyasi iktidarın olası şahsi isteklerine karşı koyabileceği mekanizmaların tesis edilmesi önem arz etmektedir.

-Bireysel başarısızlıkların ortaya çıkmasından çekinilmemesi: Demokrasiler hesap sorma rejimidir. Bu nedenle de istihbari bir faaliyetin sonunda bir başarısızlık var ise bu siyasi ve idari açıdan iyi irdelenmelidir. Bu kapsamda istihbaratın denetim mekanizması, kimi siyasilerin ve bürokratların olası başarısızlıklarını ve yanlış kararlarını gizlemeye yönelik bir sistem üzerine inşa edilmemelidir.

-Yasa dışı dinleme/gözetleme/fişleme faaliyetlerinin gizlenmemesi: İstihbarat servislerinin en ileri demokrasilerde bile yasa dışı dinleme, gözetleme ve fişleme faaliyetlerinde bulunduğu ve bu durumların zaman zaman büyük skandala neden olacak şekilde ifşa edildiği bir gerçektir. Çünkü istihbarat servisleri ellerinde bulundurdukları imkânlar nedeniyle, emrinde olduğu siyasi iktidara muhalefeti kontrol etme, baskı altına alma ve sindirme noktasında önemli katkı sunabilecek yapılardır. Bu nedenle de söz konusu illegal faaliyetlere asla izin vermeyecek şekilde bir denetim ve hesap verme mekanizmasının tesis edilmesi, gelişmiş bir demokrasi için hayati öneme sahiptir.