Bülent Vardar

“Kuru Otlar Üstüne, 197 dakikalık süresiyle sinemanın sınırları içinde uzun bir film. Peki bu kadar uzun olmasına gerek var mı? Şüphesiz bu anlattığınız öyküye göre değişir. NBC, “Kış Uykusu”ndan başlamak üzere ve özellikle “Ahlat Ağacı” ve son olarak da “Kuru Otlar Üstüne” filmlerinin süresini en az yirmişer dakika uzatan didaktik sahnelere yer vermeye başladı. Şüphesiz her yiğidin bir yoğurt yiyişi var!..

Ülkemizin önemli aydınlarından yazar Çetin Altan’ın, “Büyük Gözaltı” isimli romanı, üstadın erken dönemde ülkemiz yaşamının ruhunu kavrayan ve yansıtan bir romandı. Geçmişten bugüne gelenek baskısıyla güzel ve yalnız ülkemizin insanları bir türlü araftan kurtulamadı. Çetin Altan’ın, erken dönem saptamalarına yakın düşen gözlemlerini, sinemamızın önemli ve küresel düzeyde tanınan yönetmeni Nuri Bilge Ceylan, son filmi “Kuru Otlar Üstüne” ile sinema diline aktarmayı hedeflemiş.

FOTOĞRAF GEÇMİŞİNDEN SİNEMAYA

Nuri Bilge Ceylan, fotoğraf geçmişiyle sinemaya başlayan, ilk filmi “Kasaba” (1998) ile geçmişine sadık kalan, sonraki filmlerinde sinematografik anlatımında çıtayı sürekli yukarı koyan, ülkemiz sinemasında 1990’larda bağımsız sinemanın önde giden ve entelektüel açıdan en donanımlı yönetmenlerinden biri oldu.

Kasaba’yı takip eden “Mayıs Sıkıntısı” (2000), “Uzak” (2002), “İklimler” (2006), “Üç Maymun” (2008), “Bir Zamanlar Anadolu’da” (2011), “Kış Uykusu” (2014), “Ahlat Ağacı” (2017) ve şimdi de “Kuru Otlar Üstüne” (2023) filmleriyle, ülkemizin taşradan kente göçle ağırlaşan toplumsal koşullarının, insanlarımızın kuşaklar boyunca değişmeyen makus talihi üzerine etkileri hakkında son filmi “Kuru Otlar Üstüne ile örtük ve açık politik mesajlar da içeren düşüncelerini, gözlemlerini sinema diliyle anlatıyor.

KİŞİSEL SİNEMA DİLİ

Nuri Bilge Ceylan, sinemamızın büyük ustaları Lütfi Ö. Akad ve Metin Erksan gibi kişisel anlatım dilini kuran, üslupçu bir yönetmen olarak öne çıktı. Kamerayı öyküsünü anlatmak için hüner sergileyen bir araca dönüştürmeden, yaşamın yalın gerçeklerine gözlemcilik yapan bir göze dönüştürerek, bilinçli ve ekonomik bir sinema diliyle öyküsünü anlatmakta yaratıcı bir anahtar olarak kullandı. 

“Kuru Otlar Üstüne”, 197 dakikalık süresiyle sinemanın sınırları içinde uzun bir film. Peki bu kadar uzun olmasına gerek var mı? Şüphesiz bu anlattığınız öyküye göre değişir. NBC, “Kış Uykusu”ndan başlamak üzere ve özellikle “Ahlat Ağacı” ve son olarak da “Kuru Otlar Üstüne” filmlerinin süresini en az yirmişer dakika uzatan didaktik sahnelere yer vermeye başladı. Şüphesiz her yiğidin bir yoğurt yiyişi var!..

Nuri Bilge Ceylan, “Uzak” ile kente ve onun periferisine çevirdiği kamerasını, “Kuru Otlar Üstüne” ile taşrada geçen bir öyküye çeviriyor yeniden. Yönetmenin bu tavrında, ülkemizin 100 yıllık çağdaşlaşma hedefinin, düşünün amaçlanan aşamaya gelememesinde taşranın anahtar bir rol üstlendiğini düşünmesi etken olmalı.

“Kuru Otlar Üstüne”, öğretmen olarak taşrayı iyi bilmeyen, kentli bir geçmişten gelen ve mecburi hizmetini tamamlamak isteyen resim öğretmeni Samet (Deniz Celiloğlu), onunla aynı köy orta okulunda çalışan en kıdemli öğretmen ve ev arkadaşı olan Kenan ve ilçe merkezindeki daha büyük bir okulda İngilizce öğretmeni olan Nuray (Merve Dizdar) arasındaki ilişkilere yoğunlaşıyor.

 İNCE İNCE ÖLÇÜP BİÇİLMİŞ KARAKTERLER

NBC, öyküsünü anlatmak için yarattığı her bir karakteri ince ince ölçüp biçmiş şüphesiz... Bu süreçte ana ekseni oluşturan karakterler iyi bir gözlemcilikten beslendiği kadar, oyunculuk açısından da rollerini karaktere dönüştürmekte önemli bir başarı yakalamışlar; başta Samet karakterinde Deniz Celiloğlu ve Nuray karakterinde Merve Dizdar olmak üzere... Oyunculuk açısından elde edilen başarı da 76. Cannes Film Festivali’nde (2023) Merve Dizdar’a “En İyi Kadın Oyuncu” ödülünü getirdi.

EN POLİTİK NBC FİLMİ

“Kuru Otlar Üstüne”, diğer filmleriyle kıyaslandığında Nuri Bilge Ceylan’ın, açık ara politik mesajlar verdiği de bir film. Filmin temel sorunsalını aslında ülkemizde Cumhuriyet ile hedeflenen aydınlanma sürecine engel olan koşullar hakkında saptamalar oluşturuyor. Bu bağlamda da aydınlanmanın merkezini oluşturan öğretmenler filmin odak noktası olmuş. Öğretmenler aydın temsiliyeti bağlamında sınıflandırılmış. Halkın desteğiyle yapılsa da aslında tüccar, esnaf ve tarım burjuvazisinin egemenliğine dönüşen; İstiklal harbinin bitişiyle beraber Türkiye’de kurulan mukaddes bir ittifak Cumhuriyetin ilk döneminde büyük faaliyet gösterecektir. İttifak kaba çizgilerle üç çeşit imtiyazlıdan meydana gelmektedir; 1) İstanbul tüccarı, 2) Anadolu eşrafı ve toprak ağaları, 2) Milli Mücadeleye katılan subaylardan sonraları “Memleketi kalkındırmaya” merak saranlar, 3) Mebuslar ve bürokrasinin üst kademeleri. (1)

Böylece küçük burjuva devrimine dönüşen Cumhuriyetin, oportünist, sol gösterip sağ vuran, bireyci ve liberal aydınını Samet; devrimin ıskaladığı sosyalizm sempatizanı aydını Alevi Nuray ve taşralı bir Alevi olan ve aydınlanmadan yana gibi görünse de geleneklerin baskısından sıyrılamamış aydını ise Kenan temsil ediyorlar. Bu bağlamda Aleviliğin vurgulanması, ülkemizde oluşan kutuplaşma boyutuna bir gönderme içerse de, şematik olmaktan kurtulamıyor.

Bu üç karakter temsil ettikleri sosyal tabakalar bağlamında, filmin derdini anlatmasında anahtar rol üstleniyorlar. Filmin ana eksenini aydın kimdir? Toplumsal rolü ve işlevi nedir? Halka ve topluma ne kadar yararı vardır gibi sorular oluştururken; halktan kopuk “yerli” ve “milli” olmayan aydının da altı çiziliyor. Bu bağlamda aydını bireyci ve toplumcu olarak temsil eden Samet ve Nuray öne çıkarken; daha önce vurguladığımız didaktik anlatımın örneği olan akşam yemeği sahnesinde de ülkemizdeki aydın sorunsalı irdelenir.

AKŞAM YEMEĞİ BİR TURNOSOL KAĞIDI MI? Filmin diğer yandan en ilginç sahnelerinin başında akşam yemeği sahnesi geliyor. Samet’in yönlendirmesi ve tanıştırmasıyla Nuray’a ilgi duymaya başlayan ve aralarında bir ilişki gelişmeye başlayan Kenan’ı ve Samet’i, ailesinin ilçe dışına gittikleri bir zamanda Nuray, akşam yemeğine davet eder. Samet’e yemek gününü söylemesine karşın, Samet, Kenan’a haber vermeden yemeğe gider. Aslında Nuray da Samet’in tek gelmesini içten içe ister. Yemek ve içki sonrasında cinselliğe uzanan bu sahnede, NBC daha önce hiç bir filminde yapmadığı gibi bir yabancılaştırma efektine yer veriyor. Film, baştan yemek sahnesine kadar ilgiyle izlenirken, sanki bu sahnede NBC, seyircisine karakterler ve olay örgüsüyle özdeşleşme; bu bir film mi demek istiyor? Nuray’ın evinin banyo kapısını açtığında bir film setine giren Samet, lavaboya giderek bir Viagra içiyor. Tarihi boyunca otoriter bir yaşamın iliklerine sindiği ve “kaderine boyun eğmiş” bir halkın iktidarsızlığını da temsil edercesine...

Ülkemizde kırk yılı aşkın bir süredir devam eden bir çatışma, PKK terörü, filmde yapay olarak kendisine yer buluyor. “Ahlat Ağacı”nın bilge imamı gibi, “Kuru Otlar Üstünde”nin de bilge ve harbi bir sosyalist veterineri var. Yönetmen Yüksel Aksu’nun canlandırdığı Veteriner Hekim Vahit,  umutsuzluk nedeniyle dağa çıkıp çıkmamakta kararsız kalmış ve monte edilmiş bir genç Feyyaz (Münir Can Cindoruk) ve Samet üçlü olarak, ülkemizdeki Kürt sorunuyla ilgili sohbetlerinde, yönetmen Nuri Bilge Ceylan’ın bu olgu hakkında kimi yorumlarına aracılık ediyorlar. Bu bağlamda öykünün geçtiği coğrafyanın asal bir parçası olan silahlı kuvvetlerimizin temsilcileri de, filmde yer buluyorlar.

Filmde öğretmen ve öğrenci ilişkileri hem doğal hem de sembolik anlamda ele alınmış. Filme mekan olan coğrafi dokuya aykırı olsa da, diğer öğretmenlere göre daha liberal ve özgürlükçü düşünen Samet öğretmen ile İstanbul Türkçesi konuşan öğrencisi Sevim’in yakın ilişkisi bu bağlamda öne çıkıyor. Bir eğretileme olarak Sevim’in, aslında Samet’in ergenlik çağını temsil ettiği düşünülebilir. Yönetmenin kimi sahnelerde Samet ile öğrencisi Sevim arasındaki yakın ilişkiyi ele alışını pedofili olarak eleştiren kimi yorumlara karşın Samet bir pedofili midir? Çünkü pedofililer (sübyancılar) -tipik olarak- yetişkin cinsel ilişkisinden zevk almakta güçlük çekerler, özgüvenleri eksik olabilir ve çocuklarla ilişkiyi yetişkinlere nazaran daha az tehdit edici bulurlar. (2)

NBC FİLMLERİNİN ALAMETİFARİKASI

Sinemamızın en başarılı görsel tasarımlarına filmlerinde imza atan NBC’nin, “Kuru Otlar Üstüne” filmi  görüntü yönetmenliği sanatı açısından başarılı bir yapım. Gerek aydınlatma tasarımları, estetik çerçeve düzeni gerekse de yüksek kontrastlı sahnelerdeki detaylar, leke ve gölgelerin kullanımı ve diğer görsel elemanlar; kamera açıları ve bakış noktaları görüntü yönetmenleri Cevahir Şahin ve Kürşat Üresin tarafından NBC’nin süper vizörlüğünde başarıyla gerçekleştirilmiş. Ayrıca bir auteur ve üslupçu bir sanatçı olarak NBC, yalın bir sinema dili kurarak, gerekmedikçe tıpkı Lütfi Ö. Akad gibi gereksiz çekimlere ve kesmelere, sıklıkla ihtiyacı olmadıkça kamera hareketlerine yer vermiyor. Filmine televizyon diliyle ifade etmek gerekirse orta planlar egemen oluyor.

Nuri Bilge Ceylan’ın son filmi “Kuru Otlar Üstüne”nin şüphesiz öne çıkan sinematografik unsurlarının başında da oyunculuk performansları geliyor. Özellikle Deniz Celiloğlu kendisini aşarak filmografisinin en başarılı oyunculuk performansıyla, genç oyuncular ya da oyuncu olmak isteyen gençler için, okul niteliği taşıyan bir performans sergiliyor. Şüphesiz Merve Dizdar, Nuray karakterine kattığı sahicilik ile başarısını 76. Cannes Film Festivali’nde “En İyi Kadın Oyuncu” ödülünü alarak perçinlemiş oldu. Ana karakterlerden Kenan’ın silik ve ikircikli dünyasını yansıtmak açısından Musab Ekici’nin performansına vurguda bulunmadan geçmemek lazım. Filmin öne çıkan önemli bir oyunculuk başarısını ise Sevim karakterini canlandıran çocuk oyuncu Ece Bağcı’nın performansı oluşturuyor. Ayrıca okulun odacısı Nail karakterinde Cengiz Bozkurt rolün küçüğü büyüğü olmaz tanımına örnek oluştururken, Tayfun Pirselimoğlu’nun “Kerr” (2021), Selman Nacar’ın “İki Şafak Arasında” (2021) filmlerinde etkili oyunculuk performanslarına imza atan beden eğitimi öğretmeni Tolga rolünde Erdem Şenocak, kariyeri açısından bir NBC filminde oynamanın önemli olduğunu düşündürten bir oyunculukla karşımıza çıkıyor. Ayrıca Veteriner Hekim Vahit rolünde yönetmen Yüksel Aksu’nun sahiciliğine de vurguda bulunalım.

Oyuncuların başarısında şüphesiz NBC’nin detaycı ve etkili oyuncu yönetiminin önemli payının olduğunun altını çizmek lazım. Bu detaycılığa bir başka örnek
ise filmin vizyona girdiği bütün salonlara filme ara verilecek saat, dakika ve saniye bilgisinin verilmesi… Diğer yandan kimi filmlerin olay örgüsünü anlatmada
egemen olan birinci tekil şahıs, NBC’nin filminin finalinde ana karakter Samet’in monologlarıyla öne çıkarken; filmin ismine ilişkin göndermelerin ise, finali zayıflattığını vurgulayalım.