Kaya Türkmen

Johann Sebastian Bach (1685-1750), barok dönemin zirvesi. Müzik dünyasındaki etkisi, Leonardo da Vinci’nin sanat, Shakespeare’in edebiyat üzerindeki etkisiyle karşılaştırılabilir. Müzikte kontrpuan ustalığı, armonik yaratıcılığı ve sanatsal derinliği Bach’ı müzik tarihinin en önemli bestecilerinden biri yapmıştır.

Bugün “Büyük Bach”, “Baba Bach”, “Yüce Bach” diye andığımız Johann Sebastian Bach kendi döneminde besteciden çok virtüoz bir orgcu olarak tanınıyordu. Onun dini müzikleri, org, koro ve enstrümantal eserleri büyük bir coşku ve özgürlüğü yansıtırken aynı zamanda olağanüstü bir titizliği de barındırıyordu. Bach’ın kontrpuan kullanımı sadece yenilikçi değil, dâhiyaneydi. Kompozisyon tarzının içerdiği dini ve nümerolojik sembollerle oluşturduğu karmaşıklık, adeta özel kodlarla dolu derin bir bulmaca gibi mükemmel bir uyum içindedir ve günümüz müzisyenlerini büyülemeye devam etmektedir. Birçok müzik tarihçisinin Mozart’ı müziğin şairi, Beethoven’i müziğin filozofu olarak nitelerken Bach’ı müziğin matematikçisi olarak tanımlamaları bu kompozisyon tarzı nedeniyledir.

Kontrpuan, müzikte birbirinden bağımsız birden fazla ezginin birbirlerine örülmesi, yani aynı anda çalınması veya söylenmesi tekniğidir. Diğer bir deyişle, temel melodiye birden fazla ek melodi ekleyerek zengin bir müzik yaratma biçimi kontrpuan. Özellikle Barok döneminde, Johann Sebastian Bach gibi bestecilerin eserlerinde sıkça kullanılan bir kompozisyon yöntemi. Müziğe derinlik, zenginlik ve çok seslilik katan bir teknik.

J. S. Bach, kendinden sonraki çağlara da öncülük yapmış, o çağların da müziğine yol göstermiştir. Kendinden hemen sonra gelen bestecilerden Mozart ve Beethoven ona büyük saygı duymuş, onun yapıtlarıyla büyümüş olsalar da Bach’ın müziğinin gerçek değeri 19. yüzyılda ortaya çıkar.

Bach’ın ölümünden sonra eserleri uzun yıllar unutulmuştu. 1829'da Aziz Matthaeus Passion’unun Mendelssohn tarafından bulunması ve onun yönetiminde Berlin'de seslendirilmesiyle Bach’ın dehası yeniden fark edilir ve diğer yapıtlarının da araştırılmasına yol açar. Araştırmalar sırasında bazı el yazmalarının yemek kitaplarının sayfaları arasında, hatta kasap dükkanlarında bulunduğu ve kaybolmanın eşiğinden döndüğü rivayet edilir.

Bereket 1850'de Bach Derneği kurulur da 1900 yılına kadar 1000’den fazla olan tüm yapıtlarının basılması mümkün olur.

İlk Yıllar ve Müzik Eğitimi

Bach, Almanya'nın Eisenach kentinde yedi kuşak müzikle uğraşan bir ailenin sekizinci çocuğu olarak dünyaya geldi. Aile öylesine müzikçi bir geleneğe sahipti ki "Bach" soyadı, Almanya'da bir dönem müzisyen anlamında kullanılmıştır. Bach ailesinden 50'den fazla profesyonel müzisyen çıkmıştır. Bach, çocuklarına da müzik eğitimi vermiş ve Carl Philipp Emanuel Bach, Wilhelm Friedemann Bach, Johann Christian Bach gibi besteci çocuklarıyla bu gelenek devam etmiştir.

Bach, henüz dokuz yaşındayken annesini ve babasını kaybetti. Bunun üzerine Ohrdruf'a, ağabeyinin yanına taşındı. Ağabeyi Johann Christoph, Bach'ın müzikal gelişiminde önemli bir rol oynadı ve ona klavyeli çalgıları öğretti.

1703 yılında Arnstadt’ta bir kilisede orgcu olarak göreve başlayan Bach, burada kendisini bir besteci ve müzisyen olarak geliştirme fırsatı buldu.

1705 yılında Bach, o dönemin ünlü orgcusu ve bestecisi Dieterich Buxtehude'yi dinlemek ve ondan bir şeyler öğrenmek için Arnstadt'tan yaklaşık 400 kilometre mesafedeki Lübeck'e yaya olarak gitti. Bach, Buxtehude’den büyük ölçüde etkilenmiş ve dönüşünde eserlerine bu etkileri yansıtmıştır. Ancak bu yenilikçi tarzı, Arnstadt’taki muhafazakâr müzik severler tarafından pek hoş karşılanmamıştı. Üstelik Lübeck’e gitmek için dört ay izin almış, ama bu süreyi çok aşmıştı.

Kariyeri ve Önemli Dönemleri

1707'de Mühlhausen'e geçerek daha büyük bir kilisede çalışma imkânı elde etti. Aynı yıl akrabası Maria Barbara ile evlendi ve bu evlilikten yedi çocuğu oldu. Maria Barbara’nın 1720 yılında ölümü üzerine yeniden evlenen Bach’ın ikinci eşinden de 13 çocuğu oldu.

Mühlhausen’den sonra sırasıyla Weimar’da 9 yıl boyunca Dük Wilhelm Ernst’in sarayında orgcu ve daha sonra orkestra şefi olarak çalıştı. 1717-1723 yılları arasında Köthen'de Prens Leopold'un hizmetinde, 1723 yılında taşındığı Leipzig'te St. Thomas Kilisesi'nde koro yöneticisi olarak, 1736 yılından itibaren de Dresden’deki Saksonya Sarayı’nda müzik direktörü olarak görev yaptı.

Mayıs 1747’de Prusya Kralı II. (Büyük) Frederick tarafından Potsdam'daki sarayında ağırlandı ve bu ziyaret sırasında Frederick'in verdiği bir temaya dayanarak ünlü Musikalisches Opfer (Müzikal Armağan) eserini besteledi.

Şeker hastalığıyla mücadele eden Bach, 28 Temmuz 1750’de hayatını kaybetti.

Ayla Erduran’ın da favorisiydi Bach

Johann Sebastian Bach’ın müziği birkaç gün önce kaybettiğimiz değerli keman sanatçımız Ayla Erduran’ın da müzik dünyasında vazgeçilmez bir yere sahipti. Bach’ın müziğinde bulduğu düzen, denge ve evrensellik, Erduran’ın sanata yaklaşımıyla büyük bir uyum içindeydi. Bach’ın eserleri, teknik ustalığın yanı sıra ruhsal bir derinlik de taşıyor ve Erduran’a göre, bu özellikler bir sanatçının hem entelektüel hem de duygusal yönlerini geliştirmesi için eşsiz bir fırsat sunuyordu.

Bach’ın keman eserleri, özellikle Sonat ve Partitaları, Erduran’ın repertuarında önemli bir yere sahiptir. Erduran bu eserlerin hem teknik hem de yorum açısından bir sanatçıdan büyük bir özveri ve bağlılık istediğini söylerdi. Ona göre Bach’ın müziğini yorumlamak bir nevi “zihinsel ve ruhsal meditasyon” süreciydi.

Ben Ayla Erduran’ı ilk kez bundan yarım yüzyıl önce, Mülkiye’de öğrenciyken Ankara’da dinlemiştim. Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nın eşliğinde Johannes Brahms’ın op.77 re majör keman konçertosunu çalmıştı. Eser de Erduran’ın icrası da beni çok etkilemişti. O gün bugün favori bestecimin Brahms olmasında o konserin büyük etkisi vardır. Ruhu huzur içinde olsun Ayla Erduran’ın.

Dinleme önerisi:

- Bach Violin concertos Hilary Hahn (keman) ve Jeffrey Kahane yönetiminde Los Angeles Oda Orkestrası (DGG)

- The Well-Tempered Clavier, Books I & II Glenn Gould (Columbia Masterworks)

-Ayla Erduran plays J. S. Bach, Ayla Erduran Archive Series (1973)