İYİ Parti’nin “Üçüncü Yolu” Nereye Çıkar?

İYİ Parti Genel İdare Kurulu 4 Aralık 2023 tarihli toplantısında, 2024 yerel seçimine kendi adaylarıyla girme kararı aldı. Bu kararının gerekçesi, CHP – AK Parti karşıtlığı üzerinden gelişen kutuplaşmaya sıkışan parti rekabetinde “üçüncü yolun” açılması olarak ifade edildi. İYİ Parti’nin üçüncü yol arayışı ufku açık olan bir yol mu yoksa sonu çıkmaz olan bir yol mu? Bu sorunun cevabını 2024 yerel seçiminde göreceğiz. Ancak, sonucu belirleyecek sebepleri tartışarak, “üçüncü yol” girişiminin akıbeti hakkında tahmin yürütmek mümkündür.

Çok sayıda ve farklı şirketler tarafından yapılan anket sonuçlarına göre, “üçüncü yolun” açılmasına destek verecek dikkate değer oranda seçmen olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, bu seçmenin İYİ Parti’ye yönelmesi, seçmenin partiye duyduğu güven seviyesinin yüksekliğine ve partinin kurumsal yapısının gücüne bağlıdır. Bu iki koşulun varlığı üzerine tartışma yapmak için İYİ Parti’nin kurulduğu Ekim 2017’den günümüze uzanan süreçteki altı dönüm noktasını ve partinin bu dönüm noktalarında nasıl davrandığını incelemek faydalı olacaktır. Söz konusu süreçte, İYİ Parti’nin seçmenin güvenini en üst düzeyde kazanabilmesini sağlayacak tutarlı politikalar izlediğini söylemek pek mümkün değildir. Ayrıca, Mayıs 2023 seçimine dair parti-içi eleştirilere yönelik ikna edici çözümler üretilememesi, seçim sonrası yaşanan istifalar, parti genel merkezi ve bazı teşkilatlar arasında memnuniyetsizlik partinin kurumsal kapasitesinin zayıflamasına sebep olmaktadır. Son olarak, yerel seçimde uygulanan çoğunluk seçim sistemi sebebiyle seçmenin kazanma ihtimali olan adaylara yönelmesi güçlü bir olasılıktır. Mayıs 2023 seçim sonuçlarına göre, İYİ Parti’nin çok az sayıdaki ilçede birinci ya da ikinci parti olması da, İYİ Parti’nin “üçüncü yol” girişiminin çıkmaz bir yola dönüşme ihtimalini güçlendirmektedir.

İYİ Parti’nin 4 Dönüm Noktası

Kuruluşundan sonra İYİ Parti’nin karşılaştığı ilk dönüm noktası, Nisan 2018’de YSK tarafından açıklanan seçime katılabilecek partiler listesinde İYİ Parti’nin yer almayabileceği ihtimali üzerine yaşandı. Partinin Genel Başkanı Meral Akşener ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin o dönemki Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu arasında yapılan görüşme sonrası, 15 CHP milletvekili İYİ Parti’ye geçerek partinin parlamento grubu kurmasını sağladı. Eş zamanlı olarak, 22 Nisan 2018 tarihinde YSK tarafından açıklanan seçime katılabilecek partiler listede İYİ Parti de yer aldı. CHP ve İYİ Parti, Haziran 2018 parlamento seçimlerine Millet İttifakı çatısı altında katıldı. Parlamento seçiminde yüzde 9,96 (4 milyon 932 bin 510) oranında oy alan İYİ Parti, ittifakın toplam oyu yüzde 10 seçim barajının üzerinde olduğu için baraj engeline takılmadı ve parlamentoda 43 sandalye kazandı.

İkinci dönüm noktasıysa Akşener’in, Abdullah Gül ismini cumhurbaşkanı adayı olarak kabul etmemesiyle yaşandı. İYİ Parti, Akşener’i cumhurbaşkanı adayı göstererek (toplanan imzalar sonucunda) Cumhurbaşkanlığı seçimine kendi adayıyla katıldı. Bu seçimde Akşener’in oy oranı yüzde 7,42 (3 Milyon 649 bin 30 oy) olarak gerçekleşti. Bu sonuç, parlamento seçiminde İYİ Parti’yi tercih eden 1 milyon 283 bin 480 kişinin -seçiminin birinci turu olmasına rağmen- cumhurbaşkanlığı seçiminde partinin adayı Akşener’e oy vermediğini gösterdi. İYİ Parti’nin Akşener ismi etrafında toplanan kişiler tarafından kurulan “kişi partisi” olduğu dikkate alınırsa, aradaki oy farkını, seçmenin bir kısmının, özellikle çoğunluk seçim sistemlerinde görünen “taktiksel oy” mantığıyla kazanma ihtimali daha yüksek olan birinci ve ikinci sıralardaki adaylara yönelmesiyle açıklamak mümkündür. Nitekim, Halkların Demokratik Partisi adayı Selahattin Demirtaş da kendisini destekleyen partinin parlamento seçiminde aldığı oy sayısından 1 milyon 665 bin 508 eksik oy almıştır. (Bu yazının tartıştığı soru açısından önem arz ettiği bu konuya yazının sonuna doğru tekrar değinilecektir.)

Üçüncü kırılma noktası, İYİ Parti’nin önerisiyle 2019 yerel seçimlerinde CHP ve İYİ Parti tarafından “Millet İttifakı’nın” yeniden canlandırılmasıdır. Akşener, Eylül 2019 yılında katıldığı bir televizyon programında, 2019 yerel seçimindeki “illet İttifakı’nın mimarı olduğunu şu sözlerle ifade etmiştir: “31 Mart’a giderken bir proje yapıldı. 24 Haziran sonuçları var. 31 Mart’a giderken benim yaptırdığım simülasyonlarda İstanbul, Adana, Bursa, Antalya ve Mersin’in Millet İttifakı’na geçebileceği ortaya çıktı. Kılıçdaroğlu’nu aradım, Koray Aydın’ı Kılıçdaroğlu’na gönderdim. Millet İttifakı bizim talebimizle kuruldu. Büyük bir başarıyı sağladık seçimlerde…”

2019 yerel seçiminde muhalefetin elde ettiği başarı, muhalif seçmenin Mayıs 2023’te yapılacak olan parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçiminde iktidar değişikliği olasılığına inanmasını da beraberinde getirmişti. Muhalif seçmenin muhalif partiler arasında kurulan ittifaka ilişkin düşüncesi hakkında Akşener, partisinin 2 Aralık 2022 tarihli meclis grup toplantısında şu ifadeleri söylemiştir: “O masanın seçmeni, eğer biz birbirimize düşersek, inatlar uğruna yanlış olursa, o zaman hepimizin saçını başını seçmen yolar. Biz o masadan kalkmayacağız.”

Akşener’in yukarıdaki ifadelerine rağmen, 2 Mart 2023 tarihinde dördüncü kırılma noktası yaşandı ve İYİ Parti, sıtma ile ölüm arasında tercih yapılmaya zorlandığı gerekçesiyle “altılı masadan” ayrıldı. Cuma günü akşam saatlerinde açıklanan bu kararı takip eden üç gün boyunca yapılan görüşmeler sonrası beşinci kırılma noktası yaşandı ve 6 Mart 2023’te İYİ Parti altılı masaya geri döndü. İYİ Parti, masadan kalkmanın ve geri dönmenin gerekçesi olarak Ekrem İmamoğlu ve Mansur Yavaş’a cumhurbaşkanlığı seçimlerinde bir pozisyon verilmemesine vurgu yapmıştı. Kılıçdaroğlu’nun adaylığı sebebiyle masadan kalkma kararı alan İYİ Parti, parti sözcüsü Kürşad Zorlu ve partinin o dönemki parlamento grup başkanı İsmail Tatlıoğlu’nun açıkladığı üzere, İmamoğlu ve Yavaş’ın “icradan sorumlu ve etkin” cumhurbaşkanı yardımcısı adayı olma şartının kabul edilmesi gerekçesiyle 6 Mart 2023 tarihinde altılı-masaya geri döndü. Ancak, 6 Mart 2023 tarihli “altılı masa” açıklaması, bu koşulun tam olarak kabul edilmediğini göstermişti.

O Yol Nereye Çıkar?

Mayıs 2023 seçim sonuçları “altılı masa” bloğunun beklentilerini karşılamadı. Altılı masa ne parlamento çoğunluğunu ne de cumhurbaşkanlığı makamını kazanabildi. İYİ Parti parlamento seçiminde yüzde 9,65 oranında oy alarak 44 parlamento sandalyesi (bir sandalye CHP listesinden geldi) kazandı. Özellikle siyasi yelpazenin uç noktalarında yer almayan siyasi partiler için (ki İYİ Parti de kendisini uç noktada konumlandırmadığını ifade ediyordu) en azından bir önceki seçime göre oy oranının artması bir başarı kriteri olarak kabul edilir. Dolayısıyla, İYİ Parti özelinde 2023 parlamento seçiminin sonucunu bir başarı olarak değerlendirmek mümkün değildir; zira parti bir önceki parlamento seçimine göre ne oy oranını ne de milletvekili sayısını artıramamıştı. Mayıs 2023 seçiminin sonucu altıncı dönüm noktası olmuş ve takip eden süreçte İYİ Parti 2024 yerel seçim rekabetine tek başına katılma kararı almıştır.

İYİ Parti, Mayıs 2023 seçiminde beklentilerin altına kalınmasını Kılıçdaroğlu’nun Cumhurbaşkanlığı adaylığının neden olduğu bir sonuç olarak değerlendirmeyi tercih etmiştir. Bu tercih, partinin seçim başarısızlığında rol oynayan parti-içi nedenlerin yeterince tartışılmamasına neden olmuştur. (Belki dikkatleri başka yöne çekmek için Kılıçdaroğlu etkisine gereğinden fazla vurgu yapıldı). “Seçmen altılı masadan kalkanın saçını başını yolar” ifadelerine rağmen seçime 2.5 aylık bir süre kala masadan kalkılmasının ve sonrasında masaya dönülmesinin (partinin dönme şartı tam olarak kabul edilmemesine rağmen), seçmende neden olduğu zihin bulanıklığı ve güven sorunu İYİ Parti tarafından yeterince değerlendirilmemiştir. Dahası, milletvekili aday listelerinde özellikle çok sayıda iş insanına listelerin kazanılacak sıralarında yer verilmesi, temayül oylaması kurallarının uygulanmasındaki ve kontenjan kullanımındaki tutarsızlıklardan şikâyet eden teşkilatların parti-içi eleştirileri ikna edici cevaplar bulamadı. Akşener, parti içi eleştirilere “isteyen karşıma aday çıksın” diyerek cevap verdi; ancak kurumsal kapasitesi zayıf olan bir kişi partisi olan İYİ Parti’de doğal olarak kaybedileceği açık olan genel başkanlık yarışına Akşener dışında kimse girmedi.

Parti ile Seçmeni Arasında Güven ve Uyum Bulunmalı

Seçim sonrası iki milletvekillinin istifası, genel başkana en yakın isimlerden biri olan Ümit Dikbayır’ın açıklamaları, milletvekili adaylarının belirlenme süreci hakkındaki parti-içi eleştirilerin içi boş eleştiriler olmadığına işaret etmiştir. (Not: 2018 parlamento seçim sonuçlarına göre belirlenen kazanma ihtimali güçlü aday sıralarında, İYİ Parti’de yüzde 40, CHP’de yüzde 12; AK Parti’de yüzde 20, MHP’de yaklaşık % 30 “iş insanı” yer almıştır. MHP ve İYİ Parti arasında yakın bir oranın olması dikkat çekicidir). Parti-içi sorunlara odaklanılmamasının bir diğer sonucu teşkilat içerisindeki rahatsızlıkların tamamen giderilememesidir. Bu sebeple, seçim başarısı için olmazsa olmaz koşullardan birisi olan genel merkez (parti liderlik kadrosu) ve teşkilat arasında mutlak uyum koşulu özelinde İYİ Parti zafiyet yaşamaktadır. Seçim başarısı için gerekli bir diğer koşulsa siyasi partiyle temsil ettiği toplumsal ayrışmanın üyeleri arasında güven ve uyum ilişkisinin bulunmasıdır. Bu koşulun önemine işaret eden “A Spatial Analysis of Turkish Party Preferences” başlıklı çalışma Çarkoğlu ve Hinich (2006) tarafından 2002 parlamento seçimi özelinde yapılmıştır. Bu çalışma, 2002 seçiminde siyasal pozisyona göre seçmen dağılımı haritasında en yoğun seçmen kümesinin Anavatan Partisi’nin temsil ettiği siyasal pozisyona yakın olduğunu; buna rağmen partiye duyulan güvensizlik sebebiyle parti oylarının yüzde 5 seviyesinde kaldığı sonucuna ulaşmıştır.

Yukarıda özetlediğim dönüm noktalarından anlaşılabileceği üzere İYİ Parti, 2018 – 2023 arasında kendisini ittifakın yapıcı unsuru olarak tanımlamış ve bu ittifaktan (2018’de seçim barajın aşılması – ki bu yeni kurulan bir parti için aşılması en önemli bariyerdi) fayda da sağlamıştır. Ancak, Mayıs 2023 sonrası ittifaktan zarar gördüğünü, dayatmalarla karşı kaşıya kaldığı söylemini benimsemiştir. Dayatmalara karşı direnç gösterememesi, partinin bir türlü merkez-sağ ve sağ seçmeni kaynaştıracak güçlü bir kurumsal yapıyı geliştirememesi, seçim sonrasında seçim öncesinde genel merkez kadrosunda yer alan bazı isimlerin ve milletvekillerinin istifalar ve tam olarak netleşmeyen ekonomik iddialar seçmenin gözünde partinin güvenirliğini olumsuz yönde etkileyen sebepler olarak değerlendirilebilir. Dahası, henüz 6 ay önce seçmendeki karşılıkları sebebiyle övdüğü, cumhurbaşkanı adayı olarak önerdiği, 6 Mart’ta masaya dönüş gerekçesi olarak vurgu yaptığı Yavaş ve İmamoğlu isimlerinin karşısına aday çıkarılmasına yönelik karar, özellikle “üçüncü yolu” destekleyebilecek seçmenin zihninde İYİ Parti hakkında karışıklığa sebep olmaktadır. Bu zihin karışıklığının giderilmesi için, partinin kurumsal kapasitesini güçlendirmesi bir zarurettir. Ancak, parti kurumsallaşması konusuna olan akademik ilgim sebebiyle incelediğim karar alma mekanizması ve kararların uygulanma tutarlıkları koşulları özelinde İYİ Parti’nin bugüne kadar iyi bir sınav veremediğini gösteren çok fazla örnek bulunduğunu söyleyebilirim. Dahası, İYİ Parti yönetiminin yakın geçmişteki pratiklerinden kısa vadede vazgeç(e)meyeceğini düşünüyorum.

Üçüncü Yol, “Çıkmaz Sokak”a Dönüşebilir

Tüm bunlara ek olarak, yerel seçimde uygulanan çoğunluk seçim sistemi nedeniyle seçmenin seçim bölgelerinde kazanma ihtimali olan adaylara yönelerek taktiksel oy kullanma ihtimali de dikkate alınmalıdır. (Yazının başında belirtilen Haziran 2018 Cumhurbaşkanlığı Seçim sonuçlarını hatırlayalım). İlçe seviyesine göre hazırlanan haritanın da gösterdiği gibi, İYİ Parti Mayıs 2023 seçim sonuçlarına göre sadece 35 ilçede birinci parti olmuş; ancak bu ilçelerin büyük bölümünde CHP seçime girmemiştir (örneğin: Bayburt, Bitlis, Gümüşhane Yozgat illeri kapsamındaki ilçelerde). Bu sonuçlara göre, 2019 yerel seçiminde 23 ilçe belediyesi kazanan İYİ Parti 2024 seçiminde benzer bir sonuçla karşılaşabilir. Oy oranının son genel seçimdeki oy oranın altında kalması ve özellikle Yavaş ve /veya İmamoğlu’nun İYİ Parti desteği olmadan belediye başkanlığını bir kez daha kazanmaları, İYİ Parti’nin “ittifak” içerisindeki ağırlık iddiasını zayıflatabilir.

Özetle, üçüncü yol fikrine sıcak bakan seçmenin İYİ Parti’ye karşı duyduğu güven sorunu ve zihnindeki karışıklık; genel merkez içindeki ve genel merkez – bazı teşkilatlar arasındaki uyumsuzluk; yerel seçimlerde uygulanan seçim sistemi sebeplerinin sonucu olarak, İYİ Parti’nin “üçüncü yol” girişiminin “çıkmaz bir yola” dönüşme ihtimalinin daha güçlü olduğunu söyleyebiliriz.

Görsel: İlçe seviyelerine göre Mayıs 2023 Parlamento Seçimi Birinci Sıradaki Partiler

(Harita için değerli öğrencim Muhammet Ali Odabaş’a (@haritaseviyorum) teşekkür ederim)